Opis przyrodniczy
Żmija zygzakowata (Vipera berus)
Żmija zygzakowata jest jedynym w Polsce przedstawicielem żmijowatych, jest tez jedynym w naszym kraju jadowitym gadem. Jako gatunek zasiedla prawie całą Europę poza Islandią. Na północ jej zasięg dochodzi niemal do kręgu polarnego. W Polsce występuje powszechnie na terenie całego kraju w trzech odmianach barwnych (allotropowych) srebrzysto-siwej, brunatnej i czarnej. Zróżnicowanie odcieni barwy jest bardzo duże. Charakterystycznym deseniem na ciele tych zwierząt jest szeroka czarna lub brunatna linia tworząca regularny zygzak na długości całego ciała oraz wzór zbliżony kształtem do litery odwróconego „ V „ czasem niepołączonego „ X „ na głowie. Wzory te nie widoczne są u osobników czarnych a u innych odmian barwnych mogą mieć różne zmienności od niemal jednolitego szerokiego pasa do dużych zlewających się plam zamiast regularnego zygzaka. Odnotowano wiele różnych takich zmienności osobniczych.
Ciało żmij jest krępe z wyraźnie oddzieloną głową o kształcie sercowatym z białą linią tarczek supralabialnych powyżej linii pyska (widocznych także u osobników czarnych), źrenica oka jak u większości zwierząt aktywnych w porze nocnej jest pionowa. Spodnia część ogona zaczynająca się od pojedynczej tarczki analnej, jest koloru słomkowożółtego zakończona niewielkim pazurkiem. Niezbyt długi ogon jak u wszystkich żmijowatych nie jest chwytny. Całkowita długość ciała dorosłych osobników na ogół nie przekracza 80 cm. Żmije zachowują całodobową aktywność w zależności od pory roku i panującej temperatury otoczenia. Zamieszkują najczęściej teren podmokły lub sąsiadujący z nim, na odsłoniętych nasłonecznionych polankach, łąkach, przy rumowiskach , w młodnikach czasem w pobliżu domostw lub ogrodach działkowych. Wiąże się to z jej preferencjami pokarmowymi, żywi się głównie gryzoniami, i innymi drobnymi kręgowcami ( żaby, jaszczurki). Prowadzi naziemny tryb życia choć widywane były osobniki na niewielkiej wysokości wśród krzewów. Dobrze pływa i woda nie stanowi dla niej bariery. Najczęściej nie oddala się na duże odległości od swojego stałego miejsca pobytu. Widywana jest najczęściej podczas wygrzewania się na słońcu zwłaszcza w godzinach porannych lub popołudniowych zwykle w okolicy swojej stałej kryjówki. Są to czasem rozpadliny rumowisk, nory gryzoni wykroty po powalonych drzewach lub niekiedy sterty desek i kamieni. Posiada duże zdolności adaptacyjne do środowiska i zachowując ostrożność nie od razu jest widoczna gdy zawita w poszukiwaniu pokarmu do obejść gospodarczych.
Aktywność roczną zaczynają żmije wczesną wiosną wraz z topnieniem śniegu najczęściej w połowie marca zależne jest to od warunków temperatur dziennych jak również miejsc ich występowania . Bywały przypadki napotykania żmij w nasłonecznionych miejscach podczas gdy w cieniu leżał jeszcze gdzieniegdzie śnieg. Czasem zdarza się, że zwierzęta te zimują gromadnie z innymi gadami i płazami, wówczas najczęściej tuż po przezimowaniu przystępują do godów a inni współ zimujący przedstawiciele często stają się łupem.
Gody żmii zygzakowatej są bardzo widowiskowym przedstawieniem gdy
dochodzi do konfrontacji dwóch samców w obecności samicy. Hormony
wówczas tak bardzo dają znać o sobie że samce stają się mniej ostrożne
dążą do natychmiastowego przegonienia rywala, pełzając czasem bardzo
szybko po otoczeniu, podczas bezpośredniego kontaktu silniejszy samiec
stara się unieruchomić głowę przeciwnika przyciskając go swoją głową do
podłoża. Czasem gdy siły są wyrównane balansują naprzeciwko siebie dość
wysoko wzniesionymi głowami czekając na dogodny moment. Zwyciężony
osobnik oddala się w popłochu, natomiast zwycięzca w nagrodę dotrzymuje
przez jakiś czas towarzystwa samicy kopulując z nią. W tym czasie
często napotykane są żmije po kilka osobników w jednym miejscu lub jego
pobliżu. Po odbyciu godów trwających czasem do końca maja zwierzęta te
prowadzą raczej samotny tryb życia spędzając go aż do jesieni głównie
na żerowaniu. W przypadkach dużej ich liczebności w jednym biotopie
oddalają się z niego w poszukiwaniu miejsc z lepszą bazą pokarmową
wtedy to zdarza się , że trafiają między innymi do zabudowań
gospodarczych i znajdując tam rozmaitość pokarmową i dogodne
schronienie trzymają się często tych miejsc. Żmija zygzakowata jako
zwierzę jajożyworodne nosi rozwijające się zarodki we własnym ciele,
stałe zerowanie i gromadzenie zapasów przed snem zimowym w okresie lata
i zaawansowany stopień rozwoju zarodkowego młodych w jej ciele
powodują, że pod koniec lata lub na początku jesieni samice są bardzo
ociężałe i często eksponują się na słońcu aby metabolizm i rozwój
zarodków przebiegał jak najsprawniej. Młode rodzą się już pod koniec
sierpnia do końca września. Rodzące się młode osobniki przebijają tak
zwanym wyrostkiem jajowym cienką elastyczną błonę już w ciele samicy
lub poza jej organizmem, są już wtedy osobnikami w pełni zdolnymi do
samodzielnego życia, zaopatrzonymi w sprawny aparat jadowy z silniejszą
toksyną niż u osobników dorosłych. Wszystkie nowonarodzone osobniki są
barwy brązowej ich alotropowe odmiany barwne nabierają swych odcieni
najczęściej po osiągnięciu dojrzałości płciowej. Zdecydowaną większość
osobników czarnych stanowią samce nie spotkałem osobiście pomimo wielu
lat obserwacji czarnej samicy. W pozostałym czasie swej aktywności
żmije intensywnie żerują i gromadzą zapasy tkanki tłuszczowej
przygotowując się do snu zimowego. Żmije jako jedna z młodszych
filogenetycznie grup gadów posiada poza jajożyworodnością inne
zaskakująco rozwinięte cechy przystosowujące je do zmiennych warunków
otoczenia miedzy innymi najlepiej rozwinięty i najskuteczniejszy aparat
jadowy w grupie węży jadowitych, także odporność na niskie temperatury.
Zwierzęta te stanowią zagrożenie dla człowieka tylko w przypadku bezpośredniego kontaktu np chwytania ręką, nadepnięcia na nie bosą nogą lub przyciśnięcia. Zawsze jednak w kontaktach z wrogami aparatu jadowego używają w obronie przed zagrożeniem nie atakują pierwsze starając się unikać konfrontacji. W przypadku pokąsania w zależności od indywidualnych skłonności organizmu (alergie, choroby serca, niska waga ciała i inne ) toksyna żmij nie jest tak niebezpieczna jak wielu innych gadów, nie należy jednak takich faktów bagatelizować i jak najszybciej zgłosić się po pomoc do lekarza. Najniebezpieczniejsze są pokąsania dzieci, osób starszych, chorych lub osłabionych. Także duże znaczenie ma miejsce pokąsania najgroźniejsze są okolice głowy i szyi. Po podaniu anatoksyny i innych środków dla osób zdrowych nie stanowi śmiertelnego zagrożenia. Gatunek objęty całkowitą ochroną na terenie całego kraju.
Autor opisu: Krzysztof Majcher