Rezerwat przyrody Las Warmiński

Rezerwat Las Warmiński jest fragmentem Puszczy Napiwodzko-Ramuckiej (obszar Natura 2000), dawniej natomiast był południowo-wschodnim krańcem Puszczy Pruskiej oraz zachodnim skrajem Wielkiej Puszczy, oddzielającej powstające państwo krzyżackie od Mazowsza i Jaćwieży. Ta puszczańska „ziemia niczyja” przez długie lata oddzielała od siebie wrogo nastawione plemiona i państwa, później była miejscem kolonizacji i zagospodarowywania atrakcyjnych pustkowi.

Rezerwat Las Warmiński i jego najbliższe otoczenie w różnych okresach był taką graniczną puszczą, oddzielającą plemiona germańskich Wandalów i Gotów, plemiona dawnych Prusów, Galindów i Mazowszach, potem puszcza ta była granicą między Polską z Zakonem Krzyrzackim, w końcu między katolicką Warmią i protestanckimi Prusami. W czasach PRL rezerwat był granicą oddzielającą prominencki ośrodek w Łańsku od reszty społeczeństwa.

Nasilająca się lub słabnąca antropopresja wywierała i wywiera różnorodny wpływ na przyrodę. Intensywnie rozwijające się szlaki komunikacyjne rozwijały się i zanikały. Dlatego obecnie na terenie rezerwatu, pośród dzikiej i pierwotnej zdawałoby się przyrody spotkać możemy…. brukowaną drogę, stare mosty, resztki zabudowań, przydrożne kamienie-drogowskazy, zarośnięte cmentarzyska i cmentarze. Współcześnie brukowana droga nie prowadzi do nikąd. Jest wspomnieniem dawnego życia gospodarczego, działających młynów i pól uprawnych, historycznych traktów (np .Trakt Niborski).

Charakterystyka przyrodnicza rezerwatu

Rezerwat przyrody Las Warmiński powstał w 1982 r. na terenie Nadleśnictwa Nowe Ramuki, w Puszczy Napiwodzko-Ramuckiej, w gminie Stawiguda i Purda. Położony jest między Jeziorem Łańskim a wsią Ruś. Początkowo powierzchnia rezerwatu wynosiła 1798,18. Obecnie, po kilku drobnych zmianach, wynosi 1803,15 ha (wraz z jeziorami). Oficjalnie rezerwat powstał aby chronić charakterystyczne dla Warmii i Mazur zespołu leśne ze stanowiskami wielu gatunków chronionych. Nieoficjalnie natomiast aby uniemożliwić ewentualne wykupowane gruntów i niekontrolowaną zabudowę wokół jezior, bowiem wraz z Polskim Sierpniem ochrona rządowego ośrodka w Łańsku, na skutek przemian w kraju, stawała się problematyczna. Obecnie podejmowane są plany zmiany granic rezerwatu tak, aby zachować najcenniejsze fragmenty przyrodnicze a jednocześnie umożliwić gospodarkę leśna i odbudowę naturalnego, pierwotnego drzewostanu.

Na terenie rezerwatu znaduja się lasy, przełomowy odcinek Łyny o długości 6,5 km, od wypływu z jeziora Łańsk przez jezioro Ustrych do wsi Ruś oraz trzy jeziora jeziora: Ustrych, Galik (torfowiskowo-dystroficzne), Jełguń, Oczko.

Pod względem siedliskowm dominuje las mieszany świeży (51 %), las świeży (22%), bór mieszany świeży (22%). Niewielkie fragmenty zajmuje bór świeży, bór bagienny, bór mieszany bagienny, las wilgotny, oles, oles jezionowy. W drzewostanie dominuje sosna (60%), mniej jest debów (18%), świerka (8%) czy brzozy (4%). Najcenniejsze pod względem przyrodniczym fragmenty lesne znajdują się w stromej dolinie rzei Łyny, nad torfowiskowym jeziorem Galik oraz w kilku innych fragmentach wokół znacznie zdegradowanych i osuszonych torfowisk wysokich. Wiele cennych, starych i dziuplastych drzew znajduje się przy drogach jako ślad dawnego krajobrazu leśnego. Wiele drzew jest pomnikami przyrody. Do najciekawszych należą: „Dąb Napoleona” oraz wiekowy cis o formie krzaczastej i wysokości ok. 3 m. Oba wymienione egzemplarze uznano za pomniki w roku 1952.

W rezerwacie występuje wydra, łasica, borsuk, bóbr, nietoperze. Liczne są jelenie, sarny, dziki. Pośród chronionych ptaków wymienić warto: orzeł bielik, rybołów, kania czarna, orlik krzykliwy oraz bocian czarny. Spotkać można myszoława zwyczajnego, żurawie, czajki, dudeka, zimorodeka.

Szczególnie interesująca jest fauna rzeki Łyny, jezior, drobnych zbiorników okresowych oraz źródeł i małych strumieni. Szczególnie bogata gatunkowo jest fauna chruścików (Trichoptera), ważek (Odonata), wodnych chrząszczy (Coleoptera) i pluskwiaków (Heteroptera), jętek (Ephemeroptera), widelnic (Plecoptera). Liczne są także krwiopijne owady takie jak komary, kuczmany, bąkowate, czy meszki.

Pośród wielu gatunków roślin i zwierząt spotkać można także gatunki obce, zawleczone nieumyślnie przez człowieka lub wprowadzone celowo dla celów gospodarskich oraz roślinność ruderalną, trzymająca się dawnych osiedli ludzkich.

Ślady historii

Epoka Kamienia

Paleolit (14000-9000 r. p.n.e.) pierwsze ślady pobytu człowieka, krajobraz tundrowy, w ślad za wycofującym się lądolodem pojawili się łowcy reniferów, przywędrowali z dorzecza Wisły, zakładali krótkotrwałe obozowiska.

Mezolit (8000-5000 r. p.n.e.), ocieplenie klimatu, w miejsce tundry pojawił się las brzozowy, potem brzozowo-sosnowy. Ludność żyła z myślistwa, rybołówstwa i zbieractwa. Zakładano sezonowe obozowiska w pobliżu jezior i rzek. Ślady takiego obozowiska znaleziono nad jez. Kośno w pobliżu leśniczówki Mendrzyny (Landryny, Mendryny) (nóż kościany z ok. 7000 r. p.n.e.). W Kielarach odnaleziono ślady pracowni krzemieniarskiej z narzędziami mikrolitycznymi. Około 7000 roku p.n.e. wyemigrowali łowcy reniferów, pojawili się natomiast nowi przybysze z Europy. Używali narzędzi mikrolitycznych (tzw. zbrojniki), osiedlali się nad brzegami jezior i rzek, zajmowali się myślistwem.

Neolit (5000-2000 r. p.n.e.), klimat atlantycki cieplejszy i wilgotniejszy od obecnego, w krajobrazie pojawiły się rozległe puszcze liściaste. Osady lokowano nad brzegami jezior i rzek, a ludność żyła z rybactwa, łowiectwa, zbierała owoce lasu. Pojawiły się pierwsze naczynia gliniane oraz początki uprawy ziemi (w dolinach rzek, bez karczunku lasu) i hodowle zwierząt (pierwsze zboża i udomowione zwierzęta hodowlane). Udoskonalono rybołówstwo: obok harpunów i wędek pojawiły się bardziej wydajne sieci łowne. Domostwa budowano bardziej solidnie. Obrabiano drewno, poroża, kości skóry zwierząt, włókna roślinne, produkowano siekierki i toporki z kamienia gładzonego. Około 3000 r. p.n.e. upowszechniła się ceramika (pojawiły się naczynia gliniane), uprawy zbóż i hodowla zwierząt. Karczowano i wypalano lasy, uprawiano jęczmień, pszenicę żyto. Po wyjałowieniu gleby wypasano bydło, owce, kozy. Potem, po kilkunastu latach, przenoszono siedziby w inne miejsce. Porzucone polany (pola i pastwiska) ponownie zarastały lasem w wyniku procesów sukcesji ekologicznej (ten proces w rezerwacie możemy i obecnie zaobserwować).

Na ziemiach Pojezierza Mazurskiego ścierały się wpływu dwu kultur: fińsko-bałtyjskiej (ceramika z ornamentem grzebykowym) i środkoworosyjskiej (ceramika z ornamentem dołkowym). Kultury te przemieszały się. Proces ten dotyczył także obszaru, na którym położony jest rezerwat Las Warmiński.

Nowe plemiona pojawiły się ok. 3000 r. p.n.e. Z dorzecza Wisły zaczęła napływać ludność rolniczo-hodowlana kultury pucharów lejkowatych. Po nich z terenów współczesnych Kujaw przybyła ludność kultury amfor kulistych, zajmowali się rolnictwem i handlem (m.in. bursztynem). Ślady ich pobytu odnaleziono w pobliskim Bartągu, Kielarach, Butrynach, Chaberkowie, Jełguniu, Rusi.

Pod koniec III tysiąclecia p.n.e (ok. roku 2000) p.n.e.) pojawiły się plemiona kultury ceramiki sznurowej czyli Praindoeuropejczycy. Zaczęły powstawać większe osady. Ludność żyła z rybołówstwa i myślistwa a także hodowli i rolnictwa. Z pewnością zbierano w lesie jagody i grzyby. Relikty tej kultury (ceramiki sznurowej) znajdujemy w okolicach Jełgunia (cmentarzysko z kurhanami), Ząbie (cmentarzysko). U schyłku epoki kamienia nastąpił regres demograficzny i wyludnienie. Nie pierwsze i nie ostatnie.

Epoka brązu

Epoka brązu (1600-600 r. p.n.e). Około roku 1600 r. p.n.e. zaczęły napływać pierwsze wyroby z brązu, najprawdopodobniej jako wynik wymiany handlowej za bursztyn z obszarami kultur śródziemnomorskich. Ślady znaleziono w pobliskich Kurkach. Około 1100 r. p.n.e. zaczęły powstawać nowe osady, prawdopodobnie w oparciu o ludność miejscową oraz przybyszów z dorzecza Wisły (kultura łużycka). Trwałe i ludne osiedla budowane były w zakolach rzek, na półwyspach jezior lub na pagórkach. Ślady takich osad odkryto w Olsztynie, Worytach, Klewkach, Bartągu, Kielarach, Pluskach.

Około roku 1000 p.n.e. nastąpiła zmiana obrzędu pogrzebowego, upowszechniła się kremacja (ciałopalenie). Resztki ze stosu pogrzebowego zbierano do naczyń glinianych (popielnic) lub wsypywano wprost do ziemi. Cmentarzyska takie odkryto w Bałdach i Pluskach. Czasem usypywano ziemno-kamienne kurhany (Jełguń, Pluski) pokryte kamiennym brukiem. Cmentarzysko w Jełguniu było używane w latach 800-600 p.n.e. W pobliżu znajdowało się osiedle mieszkalne.

W epoce brązu ludność żyła z rolnictwa i hodowli, pola powiększano poprzez wrąb i wypalenia pierwotnej puszczy.

Epoka żelaza

Epoka żelaza. Około roku 500 zaczęto wytwarzać wyroby z żelaza (narzędzia, broń). Pojawiła się kultura kurhanów zachodniobałtyjskich (utożsamia się za zachodnimi Bałtami, pochodzącymi z dorzecza górnego Dniepru, Dźwiny i Oki). Odnotowano znaczny wzrost zaludnienia, pojawiły się osiedla obronne, usytuowane na jeziornych wyspach (Pluski, Ząbie) oraz na morenowych wzniesieniach, dodatkowo umocnionych kamienno-ziemnymi wałami, palisadami drewnianymi lub suchymi fosami (np. Sząbruk). W ceramice pojawiły się naczynia o kulistych dnach oraz zwyczaj chowania zmarłych w grobowcach kurhanowych. Ludność (Bałtowie, Prusowie) zajmowali się hodowlą bydła, owiec, kóz a przede wszystkim koni tarpanów. Uprawiano także zboża (pszenica, jęczmień, owiec, proso, żyto), groch, bobik. Zajmowano się łowiectwem, rybołówstwem i bartnictwem.

Germanie

W okresie rzymskim (200 r. p.n.e - 400 r. n.e.) pojawiło się osadnictwo germańskich Wandalów, Gotów, Gepidów, najprawdopodobniej nastąpiło przemieszanie z Galinami. Później napłynęli Herulowie (ok. VII w. n.e) powracający z terenów Morza Czarnego.

Germańscy Wandalowie - kultura przeworska (200 r. p.n.e -200 r. n.e.). W okolicach rezerwatu Las Warmińśki stanowili zwartą enklawę (północna granica zwartego obszaru występowania między Odrą a Wisłą). Ślady ich osad znaleziono w Bartągu, Bartążku, Gągławkach, Przykopie, Rusi, Rybakach, Tomaszkowie, Ząbiu.

Germańscy Goci - kultura wielbarska (200-400 r. n.e.). Przybyli ze Skandynawii, osiedlili się na Pomorzu, później dotarli na tereny okolic górnej Łyny, a dalej przez Lubelszczyznę i Podole nad Morze Czarne. Ślady Gotów odnaleziono w Bartągu, Gągławkach, Tomaszkowie a ich cmentarzyska w Bartągu, Gryźlinach, Tomaszkowie. Wrogo do siebie usposobionych zazwyczaj Gotów i Wandalów oddzielały niezamieszkałe tereny „niczyje”, na których odradzała się pierwotna puszcza.

Herulowie. W latach 400-600 r. n.e. uwidoczniły się wpływy z obszarów naddunajskich i stepów czarnomorskich. Po rozbiciu państwa Gotów przez Hunów, część ludności powróciła na swe wcześniejsze tereny, w tym Galindowie, którzy wyprawili się z Gotami nad Morze Czarne. Ukształtowała się specyficzna kultura mazursko-germańska, której ślady znajdujemy w Kielarach i Pasymiu (łączyła zapewne element germański jak i bałtyjski). Ludność uprawiała zboża (jęczmień, pszenicę, proso), hodowała bydło, owce, konie i świnie. Domostwa miały konstrukcję drewniana i były częściowo zagłębione w ziemi. Osady oddzielone były obszarami pustek (typowe dla Europy Środkowej tego okresu).

Prusowie

Relikty osadnictwa pruskiego odnajdujemy w nazwach: Lauks - pole, (łac. campus), - jednostka osadnicza najniższego rzędu (pojedyncze gospodarstwo lub grupa kilku-kilkunastu rodzin); wchodziła w skład tak zwanej "małej ziemi" - jednostki plemiennej Prusów.

Prusowie nie osiedlali się w jednym miejscu, a ich gospodarstwa były rozrzucone z dala jedno od drugiego. W sąsiedztwie osady znajdowało się miejsce składania ofiar, święty gaj itp. W razie zagrożenia ludność chroniła się w gródkach obronnych. W pobliżu znajdowało się także miejsce grzebania zmarłych. Slady pruskiego osadnictwa odnajdujemy w nazwach wsi: Łajs, Butryny, Jełguń, Bałdy, Ruś itd.

Z początkiem 600 r. zaprzestano użytkowania większości osad i cmentarzysk. Ukształtowały się znane nam plemiona Prusów. Do Europy Środkowej napłynęli Słowianie (spokrewnieni z Bałtami, z udziałem plemion sarmackich i wpływem Germanów). W Europie nastąpiła epoka wędrówek ludów i ekspansji Słowian. W okolicach rezerwatu Las Warmińśki coraz wyraźniej uwidaczniały się wpływy słowiańskie. O związkach Prusów ze Słowianami przybyłymi z dorzecza Dniestru świadczy pojawienie się w Galindii kamiennych posągów zwanych „babami” (baby pruskie).

W latach 800-1200 r. n.e. miały miejsce kolejne już okresy wyludnienia. W wyniku wędrówek ludów i załamania się szlaków handlowych, w tym najważniejszego szlaku bursztynowego, doszło się do wyludnienia Galindii (osadnictwo przeniosło się w dorzecze Gubra i górnej Drwęcy), wyodrębniły się plemiona Bartów i Sasinów.

Galidnia w języku staropruskim to nic innego jak „Ukraina”, kraj na granicy, obrzeże. Osadnictwo było rzadsze, na dawne polany i pola powracał las, a osady i cmentarzyska znikały w dzikiej przyrodzie. Osadnictwo jednak całkowicie nie zniknęło.

Średniowiecze

Wały obronne z XIV lub XV wieku k. leśniczówki Zazdrość to fragment systemu obronnego między Barczewem, Pasymiem i Purdą. W strażnicy obronnej w Bartążku z XIV kapituła warmińska w 1348 r. zdecydowała o lokacji Olsztyna.

Wyniszczone w XII wieku najazdami książąt polskich ziemie Sasinów i Galindów zostały znacznie wyludnione. Osadnictwo niemieckie prowadzone przez Zakon Krzyżacki, polegało na zakładaniu wsi na dawnych terenach rolnych, lub na surowym korzeniu, tj. poprzez karczunek puszczy. W drugim przypadku powstawały miejscowości, których nazwa zawierała końcówkę niemiecką walde - oznaczająca las, puszczę (-wałd po spolszczeniu): Grunwald, Bruchwałd, Gietrzwałd, Ługwałd, Brąswałd.

Zakon i Kapituła Warmińska lokując nowe wsie, osadzała osadników z Niemiec, bądź Prusów lub Polaków a nawet Rusinów. Na przykład w XIV wieku w Rusi, Kapituła Warmińska osadziła pięciu pruskich bartników. Dlatego pruskie nazwy miejscowości nie muszą pochodzić z czasów dawniejszych, a wynikać ze średniowiecznego osadnictwa. Historycy niemieccy wskazują, że nawy Ruś czy Ruszajny (Reuschahagen) pochodzą od rusińskich osadników z Rusi Białej. Inni wiążą nazwę z więcierzem do połowu ryb - Fischreuse. Jeszcze inni wskazują na pruskie słowo rusite czyli ciec, a więc określenia dotyczącego wody, w tym przypadku rzeki Łyny Rusele, Russe.

W średniowieczu uprawiano tzw. trójpolówkę, co na gruntach piaszczystych przynosiło słabe plony.

Osadnictwo kapitulne w okolicach rezerwaty odbywało się w XIV i na początku XV w., Na polu Bertynga (nazwa małej ziemi – jednostki osadniczej Prusów) założono Bartążek (1335) (pruski Bartąg), Bartąg (1345) (niemiecki Bartąg - wskazywałoby na różny etnos osadników), Jaroty (1342, osadnik Prus Jomen), Dorotowo (1348, zasadźca Prus Dorot), Szczęsne (1353), Klewki (1353), Klebark Wielki (1357), Tomaszkowo (1363), Ruś (1374), Butryny (1412). Oprócz wsi powstały majątki szlacheckie: Gągławki (1348), Kielary (1361), Maudy (obecnie Majdy, 1534). Wszystkie wsie zostały zniszczone w czasie wojen polsko-krzyżackich w XV i XVI wieku. Ponownie zasiedlane były w latach 1516-1521 przez samego Mikołaja Kopernika.

Bszar rezerwatu i okolic na przestrzeni wielu wieków był miejscem migracje i kolonizacji po wyludnieniach, spowodowanych wojnami i epidemiami. Osadnictwo rekrutowało się z Ziemi Chełmińskiej i Mazowsza (ślady zachowane w gwarze mazurskiej i warmińskiej), ze Śląska, różnych dzielnic Niemiec, Szwajcarii czy Holandii.

Współczesność

Niemalże w sercu rezerwatu położony jest Jełguń - nie istniejąca już miejscowość, dawniej z karczmą i hutą szkła, zbudowaną w drugiej połowie XVIII wieku. Wieś położona była nad jez. Jełguń. Planowany kościół ostatecznie zbudowano w sąsiedniej Nowej Wsi - założonej w 1820 r. przez niemieckich ewangelików.

W tym czasie nastąpiło kompletne niemalże wylesienie tego terenu a drewno zużyte zostało dla celów gospodarczych. Na tych wylesionych terenach rozwijało się nowożytne, niemieckie leśnictwo. Eksperymentowano i uczono się hodowli lasu. Aż do początków wieku XX wprowadzano różne egzotyczne gatunki drzew, pochodzących z Ameryki czy Azji. Z tych nasadzeń niewiele dotrwało do czasów obecnych, ale jeden gatunek zaklimatyzował się – daglezja nie tylko rośnie ale i w naturalny sposób wydaje „nowe pokolenia” tych obcych Warmii drzew. Znaczne połacie rezerwatu to typowy, sosnowy las gospodarczy, nieadekwatny do gleby i krajobrazu. Widać to po odmiennym podszycie i drzewach samosiejkach. Przed współczesnymi leśnikami i ekologami stoi trudne zadanie renaturyzacji i wprowadzenia gatunków i biocenoz bardziej naturalnych. Na obszarze rezerwatu naturalna sukcesja i naturalne renaturyzacja puszczy następowała już wielokrotnie.

Obecnie po wsi Jełguń nie ma śladu. Widoczny jest jeszcze fragment łąki oraz niedawno odsłonięty pamiątkowy krzyż z tablicą. Tereny uległy prawie całkowitemu zalesieniu. Spowodowane jest to zarówno wyludnieniem jak i zmianami gospodarczymi. Obecnie dla celów leśnictwa nie używa się już koni. Zastąpiły je maszyny. Zbędne stały się więc ostanie łąki śródleśne. Dalsze ich użytkowanie wynika tylko z celów przyrodnich i ekologicznych a wspierane jest finansowo przez program rolno-środowiskowy Unii Europejskiej. Już nie dla krów i koni ale dla dzikich zwierząt i utrzymania bioróżnorodności koszone są nieliczne łąki, położone na dawnych gruntach wiejskich.

Tereny rezerwatu wcześniej należały do rządowego obszaru okolic Łańska. W pobliżu stanowisko archeologiczne z kurhanami oraz domek myśliwski Edwarda Gierka. Rustykalny stolik wykonany z kamienia młyńskiego przeniesiony został do zabudowań nadleśnictwa Nowe Ramuki.